20 oktober 1982
Vlak voor tijd maakte Spartak Moskou in de UEFA Cup-wedstrijd tegen Haarlem de 2-0 in het Lenin Stadion. Die goal luidde een van de grootste rampen in de voetbalhistorie in, bleek pas jaren later.
Slechts vijftienduizend supporters van Spartak Moskou kwamen af op de UEFA Cup-wedstrijd tegen Haarlem. De dag ervoor had de winter zijn intrede gedaan, het was erg koud en het had gesneeuwd in de hoofdstad van de Sovjet-Unie. Veel van de fans zaten liever thuis voor de kachel, dan de eerste wedstrijd in de tweede ronde te bekijken.
De toeschouwers die kwamen kijken, werden bij elkaar gepropt in twee vakken. Alleen de oostzijde van het Leninstadion, later omgedoopt in het Loezjnikistadion, was toegankelijk en de fans moesten allemaal uit veiligheidsoverwegingen door één ingang. Wellicht was het ook uit gemakzucht en om kosten te besparen.
HFC Haarlem was in 1982 vierde geworden in de competitie, mede dankzij het jonge talent Ruud Gullit. De ploeg mocht voor het eerst Europa in, al was Gullit daar niet bij omdat hij een transfer naar Feyenoord had gemaakt. In de eerste ronde had de ploeg AA Gent uitgeschakeld. Voor de tweede ronde mocht de ploeg dus naar Moskou.
De veiligheidspolitie in het stadion stond erbij en keek ernaar
Het communisme vierde nog hoogtij en de Sovjet Unie was voorzichtig met pottenkijkers uit het westen. De Koude Oorlog was nog in volle gang. Sterker, de wapenwedloop tussen het Amerika van president Ronald Reagan en de Sovjet Unie van Leonid Breznjev was op zijn hoogtepunt. Een jaar eerder was er in Nederland fel geprotesteerd tegen de plaatsing van neutronenbommen, terwijl achter het IJzeren Gordijn kruisraketten 'onze' kant op werden gericht.
De ploeg van Hans van Doorneveld bestond op woensdag 20 oktober 1982 uit keeper Edward Metgod, Keith Masefield, aanvoerder Martin Haar, Chris Verkaik, Alwin Leysner, Luc Nijholt, Gerrie Kleton, Wim Balm, Frank van Leen, Piet Keur, en Joop Böckling. Tom Christiansen kwam in de 85ste minuut het veld in voor Keur.
Tekst gaat verder onder de foto
Spartak was na een kwartier op 1-0 gekomen door Edgar Gess. Haarlem hield in het vervolg van de wedstrijd stand, hoopte een kleine nederlaag twee weken later in eigen huis goed te kunnen maken.
Terwijl veel fans al richting de enige uitgang aan het gaan waren, scoorde Sergei Shvetso in blessuretijd de 2-0. Toen de supporters die onderweg naar de uitgang liepen het gejuich hoorden, probeerden ze terug te keren op de besneeuwde, ijzige en dus spekgladde tribunes. Mensen werden verdrukt en onder de voet gelopen door de stroom van vertrekkende en terugkerende fans. De veiligheidspolitie in het stadion stond erbij en keek ernaar. Ze bleven de protocollen volgen, die voorschreven dat er slechts één uitgang gebruikt mocht worden.
Struis: 'Het was alsof we naar de eerste man op de maan keken'
Collega Edwin Struis was achttien toen de ramp zich voltrok. Met een grote groep Haarlem-fans had hij de wedstrijd op een scherm gezien in de Kennemersporthal, want op tv werd het duel niet uitgezonden. Struis: “Voor een rijksdaalder konden we de wedstrijd vijf uur ’s middags op een groot scherm bekijken. Twee minuten voor het begin van de wedstrijd zagen we onze jongens daar ineens lopen in het Leninstadion, het was alsof we naar de eerste man op de maan keken.”
De spelers van Haarlem kregen niets mee van de ernst van de situatie. Struis: “Dat het daar mis ging, hadden wij niet door toen we naar het scherm keken. Maar ook de spelers, de mensen van het Haarlem-bestuur, een paar fans en enkele journalisten die mee waren gereisd naar Moskou wisten van niets. De spelers vonden het wel vreemd dat ze heel snel na de wedstrijd al de kleedkamer uit moesten. In de bus op weg naar het Cosmos hotel zagen de spelers heel veel ambulances in tegengestelde richting rijden, maar ze hadden geen moment een vermoeden dat het met de wedstrijd te maken kon hebben die ze net zelf hadden gespeeld. De volgende dag kwam via de ambassade het bericht dat er wat was gebeurd, maar wat precies was niet bekend. Misschien was er iemand uitgegleden, of wellicht zelfs iemand gewond geraakt.”
Het communistische apparaat kwam meteen in actie, de media verzwegen wat zich had voorgedaan. Het zou gezichtsverlies betekenen als in het westen bekend zou worden wat zich werkelijk had afgespeeld. In de krant Vetsjernjaja Moskva stond een dag later: ‘Gisteren in Loezjniki na de voetbalwedstrijd heeft zich er een incident voorgedaan. Onder de toeschouwers waren enkele gewonden .’
De return werd twee weken later gespeeld en met 3-1 gewonnen door Spartak.
De ramp werd met succes in de doofpot gestopt
Struis: “Piet Huyg maakte 1-0, we dachten dat het nog kon. En daarna kreeg Haarlem ook nog de kans op 2-0. Voor rust was het al 1-2 en was het gedaan. Na afloop werd er nog gevraagd naar het incident, waar melding van was gemaakt na de eerste wedstrijd. Maar de spelers van Spartak hielden hun kaken stijf op elkaar.”
Pas een dag later werden de lichamen van de overledenen vrijgegeven door de autoriteiten. Wedstrijden werden een maand lang verboden in het stadion om te voorkomen dat nabestaanden bloemen zouden neerleggen en dus duidelijk zou worden dat er iets helemaal mis was gegaan. En in februari 1983 werd de oprichter van het stadion veroordeeld tot achttien maanden strafkamp.
De ramp werd met succes in de doofpot gestopt. En daar kwam hij pas uit toen dankzij Michail Gorbatsjov een einde was gekomen aan de Koude Oorlog. In 1989 publiceerde Sovetski Sport uitgebreid over die 20ste oktober 1982, nadat op 15 april 1989 de Hillsborough-ramp zich had voorgedaan waarbij 96 Liverpool-fans waren verdrukt in het stadion van Sheffield Wednesday tijdens de FA Cup-wedstrijd tegen Nottingham Forest.
Tekst gaat verder onder de foto
Volgens een overheidsonderzoek waren bij de Loezjnikiramp 66 mensen om het leven gekomen. Maar volgens aanwezigen waren het er veel meer. Er was zelfs een schatting van 340 doden, wat het veruit de ergste ramp in de voetbalhistorie zou maken.
Struis: “Het was groot nieuws. Het was de tijd van glasnost en perestrojka, dankzij de nieuwe openheid ging de beerput open. Om een mensenleven meer of minder werd daar nu eenmaal minder stilgestaan. Mensen waren wanhopig op zoek naar informatie, gingen ziekenhuizen af, maar kregen nergens antwoorden. Ze werden overal weggestuurd. Sommige nabestaanden wisten niet eens waar hun geliefden waren begraven. Het moest weggemoffeld. Voor de Sovjet-Unie was dit groot gezichtsverlies.”
Op 20 oktober 2007 werd op initiatief van Edwin Struis en zijn broer Michael een benefietwedstrijd gespeeld tussen oud-spelers van Haarlem en Spartak. De wedstrijd in het Loezjnikistadion eindigde onder toeziend oog van de in destijds in Rusland werkende Dick Advocaat en Russische bondscoach Guus Hiddink in 2-2.
'Het was heel emotioneel, bijna iedereen zat te huilen'
Struis: “Ik dacht al aan een benefietwedstrijd in 1992, toen het tien jaar na dato was. Ik werkte destijds bij het Haarlems Dagblad. Het was allemaal nog te vers, de ramp was pas drie jaar eerder bekend gemaakt. In 2007 was het dus 25 jaar later, ik dacht: als we ooit wat willen doen, dan is het nu. Ik mailde de persdienst van Spartak en dacht een afwijzing te krijgen of helemaal niets meer te horen. Tot mijn verbazing kreeg ik al na een uur antwoord. Zij vonden het een goed idee, bij hen is het ook altijd een open zenuw gebleven. Van sponsor KLM kregen we alle medewerking en Spartak nam alle kosten in Rusland op zich. Iedereen was enthousiast. We hebben nog naar de uitzending van Andere Tijden Sport gekeken met z’n allen, met spelers van Haarlem, Spartak en ook nabestaanden. Veel mensen zagen en hoorden voor het eerst wat zich die dag precies had afgespeeld. Het was heel emotioneel, bijna iedereen zat te huilen.”
Struis sprak voor Sportweek destijds met oud-toptennisser Andrei Chesnokov, die als zestienjarige in het stadion was toen het drama zich voltrok. 'Tegen het einde, toen de 2-0 viel, ging het mis. Op de gladde trappen kwam het tot valpartijen, waarbij iedereen over elkaar heen viel. Je kreeg een soort domino-effect. Je kon geen kant meer op, de stalen leuningen verwrongen onder het gewicht van de massa. De mensen werden gewoon doodgedrukt. Zelf kwam ik ook in de verdrukking, door op een gegeven moment van de trap te springen, schuin naar beneden, kon ik mezelf in veiligheid brengen.
Tekst gaat verder onder de foto
Tussen rijen van lichamen door, was er een kleine uitweg. Velen waren dood, sommigen staken hun handen uit om gered te worden, maar ze zaten met hun lichaam vast in de kluwen van mensen. Ze klampten zich vast aan m'n benen, maar je kon ze er niet uittrekken. Eén jongen heb ik los weten te krijgen, die heb ik naar een ambulance gebracht. Maar ze konden niks meer voor hem doen, hij was dood. Beneden heb ik rijen lijken zien liggen. Naast elkaar, zeker een tennisveld lang. Ik alleen al heb die avond zeker honderd doden gezien. Dus het moeten er veel meer zijn dan 66.'
'Ik vind dat we in aanloop naar dat WK en die finale stil moeten staan bij de mensen die daar het leven lieten'
Een dag later hebben de spelers nog bloemen gelegd bij het monument ter nagedachtenis van de mensen die om het leven kwamen bij wat de geschiedenis is ingegaan als de Loezjnikiramp. Struis: “Dat was niet eenvoudig, want de autoriteiten werkten behoorlijk tegen. Al met al was die hele trip naar Moskou een mooie manier om het af te sluiten.”
Vandaag is het 33 jaar dat waarschijnlijk de grootste ramp in de voetbalhistorie plaatsvond. Op dat wij deze vergeten voetbalramp nooit zullen vergeten. Struis: “We mogen niet vergeten wat zich op 20 oktober 1982 heeft afgespeeld. Over drie jaar is er een WK in Rusland, de finale zal in het Loezjnikistadion worden gespeeld. Ik vind dat we in aanloop naar dat WK en die finale stil moeten staan bij de mensen die daar het leven lieten.”